درک شب قدر به اقدام های درونی و بیرونی بسیاری نیازمند است. بدون شک، بیدار ماندن در شب های قدر به تنهایی برای درک این شب کافی نیست؛ اگرچه در این سه شب میلیون ها نفر بیدارند و این شب ها را زنده می دارند، باید گفت، تنها عدّه محدودی موفق به درک فیض این شب عظیم القدر می شوند.

باید شخص با عالم معنا ارتباط برقرار کند و با اعتقاد استوار و پیش آگهی از ویژگی های این شب شریف و با بهره گیری از ادعیه ملکوتی معصومان (علیهم السلام) که در این شب ها وارد شده، دست نیاز به جانب خدای بی نیاز دراز کند و حاجت بطلبد. حال به گزیده ای از اعمال توصیه شده در این شب و حکمت آن نظری می افکنیم.
 
آمادگی قبلی برای درک شب قدر
مرحوم ملکی تبریزی درباره آمادگی قبلی برای درک شب قدر چنین می گوید: «سالک باید از قبل، خود را آماده سازد و مقدمات عبادت در چنین شبی را فراهم آورد؛ مثلاً باید در طول سال، جای مناسب، پوشاک مناسب و طاهر، عطر مناسب و دعاهای خاص این شب را آماده کند و برای سخن گفتن با مولایش کلمات پرشور و عمیقی برگزیند. او باید از قبل در پی شناسایی مستحقانی باشد تا در این شب به آنان صدقه بدهد».1
 
غسل
اولین اعمال این شب ها غسل است که بهتر است مقارن غروب آفتاب انجام شود. با شست و شوی بدن، مۆمن خود را برای حضور پرنشاط و سالم در مجامع عمومی و ملاقات با اهل ایمان آماده می کند. امام كاظم (علیه السلام) فرموده است: «هر كس شب قدر غسل‏ كند و تا طلوع سپیده، شب‏زنده‏دارى كند، از گناهان خود بیرون مى‏رود».2
از امام رضا (علیه السلام) روایت شده که فرمود: «گریزی از سرنوشت نیست، اما دعا برای آنچه پیش آمده و خواهد آمد سودمند است. دعا گاهی به پیشواز گرفتاری می شتابد؛ این دو تا روز قیامت با یکدیگر در کشمکش اند و دعا از تحقق بلاپیشگیری می کند»7 همچنین حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: انواع بلا را با دعا دور سازید
احیا و شب زنده داری
بیدار ماندن و شب های قدر را به عبادت سپری کردن، جمله اعمال سفارش شده در این شب ها است. حضرت امام حسن عسکری (علیه السلام) در این باره می فرمایند: «اگر نتوانستی شب های دیگر را به احیا بگذرانی، کوشش کن احیا و شب زنده داری شب بیست و سوم را از دست ندهی». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرموده‏اند: «هر كس از روى ایمان و براى رضاى خدا شب قدر را شب زنده دارى و عبادت كند، خداوند خطاهاى گذشته‏اش را مى‏آمرزد»3
نکته مهمّی که درباره شب های احیا باید مورد توجه مۆمنان قرار گیرد، این است که باید شب را تا سپیده صبح به عبادت و دعا بگذرانیم؛ دیگر آن که به بیداری چشم قناعت نکنیم؛ زیرا آنچه مهم است بیداری دل و آگاهی و بصیرتی است که انسان را در محضر فرشتگان آسمانی، سزاوار فیض و رحمت می کند و پاداشِ نیک الهی را به همراه دارد.
 
توبه و طهارت باطنی
اگر چه روزه داری خود موجب شستشوی بخشی از گناهان می شود، برای آن که از کرامات این ماه بهتر استفاده کنیم و از فیض شب های قدر بی نصیب نمانیم، باید از راز و نیاز و توبه غافل نشویم. در این شب های پرفیض، که طبق فرموده رسول خدا (صلی الله علیه و آله) «درهای رحمت الهی، به روی بندگان گشوده می شود»4 توبه گناهان و موانع تقرب و پیوستن انسان به خداوند را از میان می برد و آیینه دل را برای تابش نور ایمان و محبت حق مستعد می کند. به تحقیق شب قدر بهترین فرصت برای این کار است. قرآن کریم دراین باره می فرماید: «همانا خداوند توبه کنندگان و پاکیزگان را دوست می دارد»5 و در جای دیگر می فرماید: «بگو: اى بندگان من كه بر نفس خویش اسراف (و ستم) كرده‏اید! از رحمت خداوند مأیوس نشوید، همانا خداوند همه‏ى گناهان را مى‏بخشد، زیرا كه او بسیار آمرزنده و مهربان است»6
گویند کریم است و گنه می بخشد … آخر ز خجالت چه کنم؟
 
دعا و نیایش
از امام رضا (علیه السلام) روایت شده که فرمود: «گریزی از سرنوشت نیست، اما دعا برای آنچه پیش آمده و خواهد آمد سودمند است. دعا گاهی به پیشواز گرفتاری می شتابد؛ این دو تا روز قیامت با یکدیگر در کشمکش اند و دعا از تحقق بلاپیشگیری می کند»7 همچنین حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: «انواع بلا را با دعا دور سازید».8
نقش دعا در دگرگونی سرنوشت : از پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) روایت شده که فرمود: «فقط دعاست که تقدیر و سرنوشت را دگرگون می کند و تنها نیکی است که مایه افزایش عمر می شود».9 گاهی شخص گناهی مرتکب می شود و به سبب آن از روزی و نعمتی محروم می گردد. بنابراین، دعا در هر حال و زمان، مخصوصا در شب های قدر، منشأ اثر است و در سرنوشت انسان دخالت دارد. به همین دلیل در شب های قدر به آن سفارش اکیدی شده است. امام سجاد(علیه السلام) در دعاهایش هر آنچه موجب سعادت و صلاح است درخواست می فرمود و از خدا توفیق نیایش کردن در شب قدر می طلبید.
دعا با قلب خاشع : امام صادق(علیه السلام) فرمود: «هرگاه بدنت لرزید و اشکت جاری، و قلبت خاشع شد، بدان که وقت، وقت استجابت دعا است و به هدفت نایل آمده ای».10
اولین اعمال این شب ها غسل است که بهتر است مقارن غروب آفتاب انجام شود. با شست و شوی بدن، مۆمن خود را برای حضور پرنشاط و سالم در مجامع عمومی و ملاقات با اهل ایمان آماده می کند. امام كاظم (علیه السلام) فرموده است: هر كس شب قدر غسل‏ كند و تا طلوع سپیده، شب‏زنده‏دارى كند، از گناهان خود بیرون مى‏رود
قرآن به سرگرفتن
یکی از اعمال شب های قدر، قرآن به سر گرفتن است. مۆمنان روزه دار در ماه خدا، و در خانه خدا، کتاب خدا را، می گشایند و بر سر می گیرند و آن را شفیع خود، قرار می دهند. آن ها به محتوای قرآن می اندیشند، به آغوشش پناه می برند و با آن پیمان مجدد می بندند تا با معارف نورانی اش، همه زوایای زندگی خویش را نورانی و متعالی سازند.
شب های قدر، شیرین ترین و ارزنده ترین شب های سال است؛ بیاییم در این شب ها به یاد آن چه در سال گذشته انجام داده بیفتیم. اگر کار نیکی کردیم از خداوند تشکر کنیم و توفیق این امور نیک را از او بطلبیم و اگر گناهانی مرتکب شدیم از آن الرحم الراحمین طلب مغفرت کنیم. بیاییم با قلب خاشع به دعا و مناجات با خدای خویش بپردازیم تا انشاءالله دعاهایمان مستجاب شود.
الهی…
با خاطری خسته…
دلی به تو بسته!
دست از غیر تو شسته…
درانتظار رحمتت نشسته ام. میدهی كریمی نمی دهی حكیمی…
می خوانی شاكرم میرانی صابرم…
الهی احوالم چنانست كه می دانی واعمالم چنین است كه می بینی نه پای گریز دارم ونه زبان ستیز…
الهی مشت خاكی را چه شاید و از او چه برآید و با او چه باید…
دستم بگیر یا الرحم الراحمین .
 
پی نوشت ها:
1- ترجمه المراقبات آیه الله ملکی تبریزی، ص 295.
2- روضة الواعظین، ص: 556.
3- همان.
4- من لا یحضره الفقیه، ج‏2، ص: 420.
5- سوره مبارکه بقرة، آیه 222.
6- سوره مبارکه زمر،‌آیه 53.
7-  تحفة الأولیاء، ج‏4، ص: 307.
8- تحف العقول، ص: 179.
9- الدرة الباهرة من الأصداف الطاهرة، ص: 14.
10- أصول الكافی، ج‏4، ص: 228.