روند تاریخی عزاداری
عزاداری در سوگ خوبان و اولیاء خدا امری است که ریشه در سیرة نبوی و امامان معصوم عليهم السلام دارد. امام صادق می‌فرماید: «گریه‌کنندگان تاریخ زیاد هستند که عبارتند از: حضرت آدم، حضرت یعقوب ـ که آنقدر گریه کرد که نابینا شد ـ حضرت یوسف و امام سجاد»[1]

پیامبر اکرم نیز در شهادت شهدای کوه اُحد بسیار گریست. پس عزاداری در فراق عزیزان ریشة دیرینه دارد.

نکتة مهم این‌جاست که پیامبر اکرم برای امام حسین در روز اول ولادتش مجلس عزا گرفت و بعدها در منزل ام‌سلمه، عایشه و امام علی برای آن حضرت مراسم عزا برپا نمود. بنابراین اگر بگوئیم بنیان‌گذار عزاداری بر سید و سالار شهیدان امام حسین حضرت محمدبوده‌ است سخنی به گزاف نگفته‌ایم.

در سیرة امامان معصوم عليهم‌السلام نیز این برنامه هرگز ترک نشد و هریک به نوبة خود بر این امر اصرار ورزیدند.[2]

اما نخستین عزاداری بعد از شهادت امام حسین زمانی بود که امام علی‌بن الحسین به مدینه بازگشت ایشان در نزدیکی مدینه فرود آمد از بشیر که پدر شاعری داشت و خودش نیز از شاعری بی‌بهره نبود خواست تا شعری سروده وارد شهر مدینه شود و مردم را از واقعة کربلا آگاه سازد. بشیر نیز سوار بر اسب وارد شهر شده و خبر شهادت امام حسین و یارانش را ابلاغ کرد. او نقل می‌کند که تمام زنان شهر از خانه‌هایشان بیرون آمده جامة خود را چاک زدند و صورت‌هایشان را خراش می‌دادند و به نوحه‌سرایی پرداختند وی گفته است که مانند آن روز گریه‌کننده ندیده بودم.[3]

اما عزاداری در روز عاشورا نخستین بار توسط مختار بن یوسف ثقفی که رهبری «توابین» را برعهده داشت برگزار گردید. او در این روز به یادمان امام حسین در شهر کوفه در منزل خود اقدام به این کار نمود و برخی نوحه‌سرایان را برای خواندن مصیبت آن حضرت در خیابانها به حرکت در می‌آورد.

مورخ مشهور ابن قیتبه دینوری گزارش می‌دهد که:

شیعیان نخستین در روز عاشورا با گریه و زاری و نوحه‌خوانی در اطراف قبر مبارک ایشان گرد آمده و به خواندن فاتحه و خواندن قصیده‌هایی در رثای امام حسینu و ابراز همدردی با اهل بیت می‌پرداختند.[4]

مراسم عزاداری رسمیت اسلامی نداشت و تنها شیعیان آن هم به صورت تجمع‌های غیررسمی و گاهی هم از ترس خلفا جور و ستم به صورت پنهانی اقدام به این امر می‌نمودند.

طبق نوشته ذهبی و مورخان دیگر در سال 352 هـ. معزالدولة دیلمی عزاداری عاشورا را در بغداد رسمی اعلام نمود. در آن سال تمام بازارها بسته شده و همه‌جا را سیاه‌پوش کردند. در سال 363 هـ. المعزالدین ا… فاطمی عزاداری عاشورا را در دولت مصر و سودان و توابع آن مرسوم ساخت.[5]

مراسم سوگواری حسینی در ایران به دورة صفویان باز می‌گردد آنان برای ترویج مذهب تشیع در میان ایرنیان سنّی مذهب به تلاشهایی دست زدند از جمله آن برگزاری بزرگداشت شهادت امام حسین در محرم و صفر قرن شانزدهم میلادی است این روند در دوره زندیه و قاجاریه نیز ادامه یافت.

دربارة مراسم‌های عزاداری ایران در قرن 16 اطلاعاتی در نوشته‌های گردشگران و بازرگانان وجود دارد. آنان در مورد دسته‌جات عزاداری و عزاداری در منازل افراد سرشناس شهر مطالبی را عنوان کرده‌اند که خود گویای رسمیت یافتن این مراسم در ایران است.

به هرحال مجالس حسینی رو به گسترس نهاد و ایرانیان با ساختن بناهایی به اسم حسینیه و تکیه اقدام به برگزاری مراسم عزاداری نمودند. این سوگواری‌ها تا پایان قرن هفده میلادی در بیشتر شهرهای ایران انتشار یافت و هرساله در تمام نقاط کشور برگزار می‌گردد.[6]

[1] ابوالفضل شیخی، تلخیص از مجالس المحبین، ج2، ص280.
[2]  تلخیص از نقش روحانیت در مقابله با خرافات در کلام رهبری، ص11و 12.
[3] محمدحسین میرجهانی طباطبایی، تلخیص از البکاء الحسین، ص407 و 408.
[4] ابراهیم حیدری، تلخیص از تراژدی کربلا، علی و محمدجواد معموری، ص52 و 53 و عبدالحسین دستغیب، سیدالشهداء، ص8.
[5] جلال‌الدین همایی، برداشت از اسرار و آثار واقعه کربلا، ص58.
[6] ابراهیم حیدری، تلخیص از تراژدی کربلا، علی و محمدجواد معموری، ص135و136.

تحقیق پایانی خانم ندا کرمی با موضوع بررسی خرافات رایج در عزاداری عاشورا