در برخي از روايات که از ائمه معصومين ـ عليهم السّلام ـ نقل شده آمده است که بايد موقع خواندن يا شنيدن آياتي از قرآن کريم سجده کرد.[?] به آن آيات، آيات عزائم و به سوره هايي که آن آيات را در بردارند سُور عزائم مي گويند. و ائمه ـ عليهم السّلام ـ که اين روايات را نقل کرده اند، به عنوان راوي از امامان قبل از خود و نهايتاً از پيامبر اکرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ نقل کرده اند و پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ نيز از خداوند نقل کرده است. پس اين دستور سجده که از ائمه ـ عليهم السّلام ـ صادر شده در واقع دستور خداونداست و ما از روي تعبد آن را قبول مي کنيم و به آن عمل مي نمائيم.

از طرف ديگر در اين آيات، دستور سجده به صورت فعل امر آمده است و مي دانيم که خداوند در قرآن به شيوة مردم با آنها سخن گفته است، و وقتي مردم دستوري را از يک شخص بزرگي مي شنوند، انجام آن را واجب مي دانند و فهم آنها از آن سخن اين است که آن کار بايد فوراً انجام شود.
حال وقتي خداوند به عنوان آفريننده، پروردگار و مدير جهان هستي چنين دستوري مي دهد به طريق اولي انجام آن بر بندگان لازم و ضروري است. با دقت در مضامين آيات اين سوره ها و سياق آيات و توجه به فضاي نزول اين سوره ها مي توان به برخي از حکمت هاي اين فرمان الهي پي برد.
خداوند در اين سوره ها و سوره هاي ديگر مردم را دعوت به تدبر و تفکر در آيات خداوند و آفريده هاي او مي کند تا با ديد واقعي به عالم بنگرند و به دور از تعصب و تقليد جاهلانه، دنبال حقيقت بروند. در اين صورت مي بينيد که آفريدگار هستي و پروردگارشان يکي است، تنها رو به سوي او مي کنند و فقط او را عبادت مي کنند و از او ياري مي جويند
در اين سوره ها به خلقت انسان و آسمانها و زمين اشاره شده است. خداوند در قرآن ضمن بيان کيفيت خلقت انسان و مراحل آن به خود آفرين گفته و فرموده «فَتَبارِکَ اللهُ اَحسَنُ الخالِقين» «بزرگ است خدايي که بهترين آفرينندگان است»[?] همچنين خداوند خلقت آسمانها و زمين را سخت تر، شديدتر و بزرگ تر از خلقت انسان اعلام کرده و فرموده: «لَخَلْقُ السَمواتِ و الارضِ اکبَرُ مِنْ خَلْقِ النّاسِ» «همانا آفرينش آسمانها و زمين از آفرينش انسانها مهم تر است.»[?]
با دقت در سياق آيات اين سوره ها، انسان به عظمت بي انتهاي خداوند پي مي برد، تدبير او را در تمام عالم مشاهده مي کند، همه چيز را وابسته به لطف او مي بيند و بازگشت همه چيز را به سوي او مي بيند. با اين حال خود را در برابر او پست و بي مقدار احساس مي کند و در مقابل آن غني بالذات اعتراف به فقر خود مي کند در چنين حالي سزاوار است که ظاهر و باطن باهم همراه و هماهنگ شوند و با ذرات عالم که همه حمد و تسبيح حضرتش را مي گويند هم نوا شوند.
اين سوره ها در فضاي شرک آلود مکه نازل شده اند. آنجا که براي بتها و معبودهاي دروغين سجده مي کردند. مشرکان خداوند را به عنوان خالق هستي قبول داشتند ولي او را پروردگار نمي دانستند آنها مي گفتند: خداوند تدبير امور عالم را به واسطه هايي سپرده است و آنها شفيعان ما نزد خداوند هستند و ما با عبادت و پرستش آنها خود را به خدا نزديک مي کنيم.
خداوند با باطل اعلام کردن اين تفکر، خالقيت و ربوبيت را مخصوص خود اعلام کرد و عبادت را نيز مخصوص خود دانست و براي اينکه شرک عملاً از جامعه زدوده شود، دستور مي دهد که براي او سجده کنند و او را پرستش کنند و با اين عمل به او تقرب جسته، روح يکتاپرستي و توحيد را در جامعه زنده کنند.
وقتي پيامبر اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ آيات سورة نجم را تلاوت مي کردند، به گونه اي اين آيات در دل شنوندگان تأثيرگذاشته بود که وقتي آن حضرت آية سجده را خواندند همة حاضرين اعم از مؤمنين و مشرکين به سجده افتادند به جز وليدبن مغيره که بخاطر ناراحتي نمي توانست خم شود و مشتي خاک برداشت و پيشاني بر آن خاک گذاشت
خداوند در اين سوره ها و سوره هاي ديگر مردم را دعوت به تدبر و تفکر در آيات خداوند و آفريده هاي او مي کند تا با ديد واقعي به عالم بنگرند و به دور از تعصب و تقليد جاهلانه، دنبال حقيقت بروند. در اين صورت مي بينيد که آفريدگار هستي و پروردگارشان يکي است، تنها رو به سوي او مي کنند و فقط او را عبادت مي کنند و از او ياري مي جويند.
جالب است بدانيم که وقتي پيامبر اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ آيات سورة نجم را تلاوت مي کردند، به گونه اي اين آيات در دل شنوندگان تأثيرگذاشته بود که وقتي آن حضرت آية سجده را خواندند همة حاضرين اعم از مؤمنين و مشرکين به سجده افتادند به جز وليدبن مغيره که بخاطر ناراحتي نمي توانست خم شود و مشتي خاک برداشت و پيشاني بر آن خاک گذاشت.[?]
يکي از حکمت هاي سجده در برابر خداوند اين است که تکبر را از وجود انسان زايل مي کند. چون کسي که در پيشگاه خداوند سجده مي کند و شريف ترين موضع بدن خود يعني پيشاني را به خاک مي سايد، نهايت تواضع و اخلاص را از خود نشان مي دهد، چنين کسي آمده است که هر دستوري از خداوند صادر شود بدون چون و چرا انجام دهد اما اگر کسي در وجودش تکبر باشد باعث مي شود نافرماني کند همانطور که شيطان تکبر ورزيد و از سجده به آدم امتناع کرد و به خاطر همين از درگاه ربوبي طرد شد و مستوجب آتش گرديد.
اما ملائکه اطاعت کردند و همچنان در جوار قرب الهي باقي ماندند. و اين جريان تا قيامت باقي است، کساني که از فرمان خداوند سرپيچي کنند، مستحق عذاب و قهر خداوند مي شوند و کساني که مطيع باشند، رحمت بي انتهاي الهي آنها را فراگرفته و خداوند از آنها راضي و خشنود مي باشد.
 پي نوشت ها :
1. شيخ صدوق، خصالي، آيت الله کمره اي، تهران، انتشارات کتابچي، چاپ چهارم،
2. سورة مؤمنون،
3. سورة غافر،
4. آيت الله مکارم شيرازي، تفسير نمونه، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلاميه چاپ نهم،