پيرامون حفظ قرآن كريم
سرآغاز اين فصل را، كه به بيان قسمتي از گفتار و سفارشات دلباختگان قرآن كريم در رابطه با حفظ قرآن اختصاص يافته، مزين به دعاي ششمين امام همام شيعيان، حضرت امام جعفر صادق عليه‌السلام مي‌كنيم، كه فرمودند: اللهم فحبب الينا حسن تلاوته و حفظ آياته[109]. پروردگارا: نيكو تلاوت كردن قرآن و حفظ نمودن آياتش را محبوب ما بگردان.

شهيد اول:
آياتي از قرآن را برگزين و وِرد خود ساز و اگر حفظ قرآن در توانت باشد، حتماً آن را از بر نما و اگر آن توان را در خود نديدي، هر مقدار از آيات را توانستي حفظ كن و در اين امر كوتاهي مكن[110].

شهيد دوم:

نخستين و مهمترين چيزي كه شاگرد قبل از شروع به تحصيل بايد بدان بپردازد، آن است كه حفظ كتاب خداوند متعال را شروع نمايد و قرآن را به صورت قوي و متقن حفظ كند، زيرا قرآن اصل و اساس تمام علوم و با اهميت‌ترين آنهاست. علماي پيشين چنين بودند كه حديث و فقه را جز به شخصي كه حافظ قرآن نبايد به سراغ اشتغالاتي برود كه باعث نسيان و فراموشي قرآن شده يا به قدري او را به خود مشغول مي‌كنند كه حفظ قرآن او در معرض فراموشي قرار مي‌گيرد. بلكه حتماً بايد از اين‌گونه امور بپرهيزد، بلكه ملزم باشد كه هر روز به تكرار محفوظاتش بپردازد … و پس از حفظ كامل قرآن به تفسير و ساير علوم قرآني بپردازد[111].

علامه حسن‌زاده آملي:

… حقيقت امر اين است كه از همان ابتدا، عشق عجيبي به ديوان شعرا و نظم شعر داشتم. روي اين ذوق، همان وقت، تمام دوبيتي‌هاي باباطاهر را حفظ بودم و تمام رباعيات خيام را و اكثر غزليات حافظ را و همين‌طور ديگران را و اي كاش از همان وقت كسي به من مي‌گفت كه آقا، به جاي اينكه اينها را حفظ كني، شروع كن به حفظ قرآن و الان اين حسرت براي من به جا مانده است كه اين عشق و علاقه‌اي كه به دواوين (ديوان‌هاي) شعرا داشتم، كاش در حفظ قرآن به كار مي‌بردم.[112]

حضرت آيت‌الله خزعلي:

… حال كه با بركت اين كتاب ارجمند (قرآن كريم) و قيام مصلح بزرگ امام راحل قدس‌الله‌سره انقلابي گرانبها و بي‌نظير به چنگ آمده بر ماست كه آن را با تمام توان با همه جد و جهد با بذل مال و جان حفظ كنيم و پاسداري آن را از هر واجبي واجب‌تر بدانيم و طبعاً ريشه و پايه كار اين است كه همين كتاب مقدس را هرچه بيشتر ارج نهيم، گوشت و خونمان، فكر و احساسمان و نشست و برخاستمان، شب و روزمان، ساعت و دقيقه و آنمان و در يك كلمه تمام زندگي‌مان بلكه مماتمان را هم در پرتو دستورات آن نهيم و هرچه بيشتر به آن توجه كنيم. خود را نبينيم جز در آيينه قرآن، حركت و سكوني نداشته باشيم مگر با ارشادات قرآن، شاد نشويم مگر با بشارت قرآن و بدين منظور آن را ورد زبان سازيم، روخواني كنيم، دقت كامل در الفاظش نماييم، با تجويد و رعايت ادعاء حروف قرائت كنيم، با كليد صرف و نحو و علوم عربي به بارگاهش راه يابيم و بهتر آن كه در حافظه‌مان، در درون جانمان پذيراي اين ميهمان عزيز گرديم، حافظ گرديم و همه و همه خاصه نسل پربار جوان، اين شكوفه‌هاي خرم نسل انسان كه بالاخص در اين برهه از زمان سخت مورد تهاجم فرهنگي ددان و بدان و از خود و خدا بي‌خبران قرار گرفته‌اند[113].

استاد علامه سيد محمد فرزان:

استاد اهتمام بسيار به تلاوت و حفظ قرآن كريم داشت و به شاگردان پيوسته توصيه مي‌كرد كه همانند پدران و اجدادتان هر بامداد بعد از گزاردن دوگانه (نماز صبح) به درگاه يگانه، حتماً يك سوره يا حداقل چند آيه را پاي نماز بخوانيد. خلاصه آن كه با قرآن (مانند گذشتگان) انس داشته باشيد تا دل‌هايتان به نور قرآن روشن شود[114].

علامه سيد جعفر مرتضي عاملي:

… حافظان امت در قرآن نقطه و حركات اعرابي را گذاشتند و ضبط كردند و چگونگي نطق به نص قرآن را كه حتي در «واو» هم محفوظ و مصون مانده براي همگان بيان داشتند. چگونه ممكن است كوچكترين شكي بر آن وارد شود، حال اينكه فقط كساني كه قرآن را در سينه‌ها حفظ كرده بودند، هزاران نفر بودند كه از زمان پيامبر اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله آن را سينه به سينه به هم منتقل و بر آن بزرگان پير شدند و كودكان به جواني و جوانان به پيري رسيدند. حتي مي‌گويند: «آن تعداد از قاريان قرآن كه در جنگ صفين حضور يافتند سي‌هزار نفر بودند.» پس چگونه است قارياني كه در اين واقعه شركت نكردند؟! (در صدر اسلام به حفاظ قاري، قاري گفته مي‌شد و در واقع قرائت از حفظ جدا نبود.) … اميرالمؤمنين عليه‌السلام در جهت تشويق مردم به حفظ قرآن، براي كساني كه قرآن را حفظ كنند، سهمي در بيت‌المال قرار داد[115].

ملا فتح‌الله كاشاني:

دو چيز است كه از خصايص قرآن است: يكي آن كه معجز است، دوم آن كه محفوظ است در صدورع يعني آن را ياد مي‌گيرند و از ياد مي‌خوانند، چه كتب سالفه كه معجزه نبوده‌اند و هيچ‌كس از ياد نمي‌خوانده، بلكه از اوراق كتابت مي‌خوانده‌اند. پس اين دو چيز مخصوص است به قرآن و از قتاده نيز مروي است كه «اعطي هذه الامه الحفظ و من كان قبلها لا يقرؤن الكتاب الا نظراً فاذا اطبقوه لم يحفظوا ما فيه الا اليسير[116]».

حضرت آيت‌الله العظمي مكارم شيرازي:

قرآن به صورت يك مجموعه با همين شكل فعلي در عصر خود پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله جمع‌آوري شده بود و مسلمانان سخت به ياد گرفتن و حفظ آن اهميت مي‌دادند و اصولاً شخصيت افراد در آن عصر تا حد زيادي به اين شناخته مي‌شد كه تا چه اندازه از آيات قرآن را حفظ كرده بودند … مسأله حفظ قرآن به عنوان يك سنت و يك عبادت بزرگ هميشه در ميان مسلمانان بوده و هست، حتي پس از آن كه قرآن به صورت يك كتاب تكثير شد و در همه جا پخش گرديد و حتي و حتي بعد از پيدايش صنعت چاپ كه سبب شد اين كتاب به عنوان پر نسخه‌ترين كتاب در كشورهاي اسلامي و چاپ و نشر گردد، باز مسأله حفظ قرآن به عنوان يك سنت ديرينه و افتخار بزرگ موقعيت خود را حفظ كرد، به طوري كه در هر شهر و ديار هميشه جمعي از حافظان قرآن بوده و هستند. هم‌اكنون در حجاز و بعضي ديگر از كشورهاي اسلامي، مدارسي به عنوان مدرسه تحفيظ القرآن الكريم يا نام‌هاي ديگر وجود دارد كه برنامه شاگردان آن در درجه اول مسأله حفظ قرآن است. در ملاقاتي كه در سفر مكه با رؤساي اين مدارس در آن شهر مقدس روي داد، معلوم شد گروه بسيار زيادي از پسران و دختران جوان در مكه در اين مدارس نام‌نويسي كرده و مشغول تحصيل هستند. يكي از مطلعين مي‌گفت هم‌اكنون در كشور پاكستان در حدود يك ميليون و پانصد هزار نفر حافظ قرآن وجود دارد.يكي از شرايط امتحان ورودي دانشگاه اسلامي الازهر مصر (طبق نقل دايره‌المعارف فريد وجدي) حفظ تمام قرآن است كه از 40 نمره حداقل بايد 20 نمره بگيرند. كوتاه سخن اينكه سنت حفظ قرآن از عصر پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله و به دستور و تأكيد خود آن حضرت كه در روايات زيادي وارد شده در تمام قرون و اعصار ادامه داشته است[117].

دكتر سيدمحمدباقر حجتي:

… همزمان با رسول‌خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله گروهي از صحابه، آيات قرآني را به خاطر سپردند و به حفاظ و يا قراء مشهور گشتند، و چون رسول‌خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله نيز خود حافظ قرآن بوده است، مي‌توانيم آن حضرت را نخستين حافظ قرآن شناخته و بگوييم كه پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله در رأس همه حفاظ و قراء قرآن قرار دارد، زيرا با استفاده از نصوص قرآني به اين نتيجه مي‌رسيم رسول‌خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله براي حفظ و به خاطر سپردن آيات قرآني، سختكوش و بسيار ساعي بوده است. طبرسي ضمن تفسير آيه سنقرئك فلا تنسي[118] مي‌نويسد ما از تو مي‌خواهيم قرآن را بخواني تا آن را فراموش نكني … و با وجود اينكه رسول اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله امي بود قرآن را به خوبي حفظ مي‌كرد. حتي جبرائيل عليه‌السلام سوره طولاني را بر پيغمبر صلي‌الله‌عليه‌وآله مي‌خواند و آن حضرت با يك بار خواندن، آنچنان آيات آن را به خاطر مي‌سپرد كه هرگز آن را فراموش نمي‌كرد … اهتمام رسول‌خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله به خود آن حضرت محدود نبود بلكه ديگران را نيز به اين امر دعوت و تشويق مي‌فرمود و اصرار داشت تا صحابه نيز قرآن را به خاطر بسپارند … باري عنايت و اهتمام پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله و ياران او در حفظ و به خاطر سپردن كلام الهي تا آن اندازه دقيق بود كه حتي كم يا زياد كردن يك واو ـ كه احياناً ممكن بود تغييري در معني و مقصود آيه ايجاد نكند ـ مورد مؤاخذه قرار مي‌گرفت و دقيقاً بررسي مي‌شد … وقتي صحابه، آيه يا سوره‌اي را از پيغمبر صلي‌الله‌عليه‌وآله مي‌شنيدند، چندين بار به آن حضرت مراجعه مي‌كردند و در حضور او به قرائت قرآن مي‌پرداختند تا رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله به كيفيت حفظ آنها مطمئن شود … باري، همزمان با حيات پيغمبر صلي‌الله‌عليه‌وآله مركزي شبيه به كانون تعليم قرائت قرآن و حفظ و تمرين آن به وجود آمد كه آن حضرت بر آن نظارت مي‌كرد و مردم را به آن تشويق مي‌فرمود و صحابه نيز سخت در اين راه مي‌كوشيدند و حتي اكثر اوقات و فرصت‌هاي زندگي بعضي از آنها به قرائت و حفظ قرآن مصروف مي‌گشت تا جايي كه هميشه براي ارائه محفوظات قرآني خود، آمادگي دقيق و كافي داشتند[119].
[110]. وصيت‌نامه شهيد اول، غاية المراد، ص 183.

[111]. منيةالمريد، شهيد ثاني، تحقيق رضا مختاري، دفتر تبليغات اسلامي، چاپ دوم سال 74، ص 263.

[112]. ميراث ماندگار 1/63.

[113]. مقدمه حضرت آيت‌الله خزعلي، حافظ قرآن و نهج‌البلاغه و عضو فقهاي شوراي نگهبان بر كتاب «چگونه قرآن را حفظ كنيم».

[114]. فصل‌نامه بينات شماره 9 ص 40.

[115]. پژوهشي نو درباره قرآن كريم، علامه سيدجعفرمرتضي عاملي، ترجمه محمد سپهري، شوراي هماهنگي تبليغات اسلامي، چاپ اول بهمن 74، ص 259.

[116]. نفسير منهج‌الصادقين جلد 7 صفحه 170. در همين زمينه تفسير خسروي نقل نموده است كه : ما حسدتكم اليهود و النصاري علي شئ كحفظ القرآن: يهود و نصاري در چيزي مثل حفظ قرآن بر شما حسادت نورزيدند. تفسير خسروي ج 6 ص 424.

[117]. تفسير نمونه ج 11 ص 17.

[118]. سوره اعلي آيه 6.

[119]. پژوهشي در تاريخ قرآن كريم، ص 236.


نقل از کتاب حافظان نور