رزق

شکي در اين نيست که تلاش افراد در مقدرات روزي آنها دخيل است. يعني اگر افراد دنبال روزي خود نروند در موارد بسياري از آن محروم مي شوند. درست است که

خداوند متعال روزي رسان است؛ ولي چنين نيست که خدا روزي هر کسي را در دهانش بگذارد. بلي، افرادي هستند که خداوند متعال بي واسطه يا با واسطه روزي آنها را بدون اينکه تلاشي براي کسب آن بکنند مي رساند. مثل کودکان شير خوار و غير شير خوار و از کارافتادگان؛ و بلکه اکثر مردم روي زمين. چرا که تنها عدّه اندکي از افراد بشر کار مي کنند و افراد تحت تکفّل آنها از دست رنج آنها روزي مي خورند.

ولي به هر حال خداوند متعال روزي همه را چنين قرار نداده و روزي تعدادي از انسانها و افراد تحت تکفّل آنها را در گرو تلاش خود آنها قرار داده است. چرا که اگر چنين نمي کرد کمتر کسي حاضر مي شد مسئوليت هاي اجتماعي خود را انجام دهد. کار از نظر اسلام علّت کسب روزي نيست بلکه يک وظيفه شرعي است. و هر کسي موظّف است براي بقاء اجتماع بشري تلاش کند. لکن اگر خدا روزي مردم را به کار آنها گره نمي زد کمتر کسي حاضر مي شد به اين وظيفه شرعي خود عمل کند. بنا بر اين ، تلاش برخي افراد براي رسيدن به روزي لازم است ؛ ولي چنين هم نيست که هر کس بيشتر تلاش نمود حتماً روزي بيشتري نيز به چنگ آورد. اين امري است که نياز به اثبات ندارد چرا که با اندک توجّهي به جامعه انساني مي توان اين حقيقت را دريافت که گاه برخي افراد که هم اهل تدبير و حساب و کتابند ، هم اهل تلاش و کوشش ، در کسب روزي بيشتر شکست مي خورند ؛ و در مقابل افرادي بدون کمترين تلاش و يا حتّي بدون هيچ تلاشي به ثروت هاي هنگفت مي رسند. و اين نشان مي دهد که دست ديگري نيز در کار است. و اساساً يکي از حکمت هاي تفاوت ارزاق نيز همين است که انسان ها از اين راه متوجّه خدا شوند و بدانند که همه امور به دست اوست.لذا اميرالمؤمنين(ع) فرمود: « عَرَفْتُ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بِفَسْخِ الْعَزَائِمِ وَ حَلِّ الْعُقُودِ وَ نَقْضِ الْهِمَمِ ــ خدا را از راه به هم خوردن تصميم ها ، گشوده شدن گره ها و نقض شدن اراده ها شناختم.» (نهج البلاغه/ حکمت 250)

به تصريح قرآن کريم توسعه و تنگى روزى در دست خداست «إِنَّ رَبَّکَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبِيراً بَصِيراً ــ پروردگار تو روزى را براى هر کس از بندگانش بخواهد گسترده مى‏کند، و براى هر کس بخواهد محدود مى‏سازد؛ همانا خداوند نسبت به بندگانش خبير و بصير است.» اسراء: 30. از ذيل آيه به دست مي آيد که قبض و بسط روزي ، روى عللى بوده و بي حکمت نيست ، که خدا به بندگان دانا و به صلاح آنها عالم است مشابه اين آيه در رعد: 26 ، قصص:82 ، عنکبوت: 62، سباء: 36، زمر: 52 ، نحل: 71 نيز آمده است.

البته تلاش انسان و وارد شدن از راههاى صحيح در کثرت روزى بى تأثير نيست ؛ ولى به عنوان جزئي از علّت و حتّي از آن هم کمتر و فقط به عنوان علّت معدّ (علّت زمينه ساز) که قابليت قابل را تتميم مي کند. براي خوردن يک ليوان آب از شير لوله کشى شهر ، حرکت شخص لازم است ؛ ولي اين حرکت در مقابل هزاران و بلکه ميلياردها عاملي که به اذن خدا باعث شده اند تا اين آب به لوله هاي خانه انسان برسد چه قدري دارد. يا انسان براي رسيدن به نان بايد گندم بکارد. ولي نقش انسان در روييدن گندم همين است که گندم را برزمين بپاشد و در وقت درو آن را برداشت کند. آنکه يک گندم را صد گندم مي کند خداست. لذا فرمود:« آيا هيچ درباره آنچه کشت مى‏کنيد انديشيده‏ايد؟! آيا شما آن را مى‏رويانيد يا ما مى‏رويانيم؟! »(واقعه/64 و 63) بنا بر اين در هر کاري ميلياردها شرائط و مقدمات لازم است که جور کردن همه آنها در اختيار بشر نيست لذا قبض و بسط روزي در دست خدا است و کار و تلاش بشر تنها يکي از آن عوامل است.
پروردگار تو روزى را براى هر کس از بندگانش بخواهد گسترده مى‏کند، و براى هر کس بخواهد محدود مى‏سازد؛ همانا خداوند نسبت به بندگانش خبير و بصير است

بنا بر اين ، طبق مفاد آيات ، هيچ موجودي محروم از روزي مکفي نيست. لکن در مواردي ، يکي از شروط رسيدن به روزي تلاش خود افراد است. و مراد از تلاش نيز صرفاً کار کردن نيست ؛ بلکه گاهي تلاش به اين است شخص يا جامعه حقّ خود را از ديگران بگيرد. مقدار غذا و پوشاک و وسائل راحتي که بر روي زمين وجود دارد چندين برابر نياز بشر موجود است. لکن تنبلي ، بي تدبيري ، و کج فهمي عدّه اي از مردم باعث شده است که حدود هشتاد درصد ثروت روي زمين در دست بيست درصد مردم قرار گيرد. آيا اگر اين هشتاد درصد محروم براي احقاق حقّ خود قيام کنند نمي توانند حقّ خود را از آن بيست درصد مردم بگيرند؟! روشن است که اگر بخواهند مي توانند ولي نمي خواهند. آيا اگر مردم فلسطين ، مردم عراق، مردم افغانستان و مردم ديگر ممالک گرفتار فقر ، يکپارچه برخيزند نمي توانند از عهده اسرائيل و آمريکا و ديگر کشورهاي جهانخوار بر آيند؟! اگر بخواهند مي توانند؛ ولي اختلافات فکري ، مذهبي ، تنبلي ها ، ترسها و انديشه هاي نادرست اجازه چنين کاري را نمي دهد. انبياء(ع) آمده اند تا بشر را با هم يکرنگ کنند تا در سايه يکرنگي ، همه از مواهب خدادادي عادلانه استفاده کنند. لکن مردم تن به اين تعاليم نمي دهند ؛ و تا مردم تن به تعاليم الهي ندهند ، اين بي عدالتي در تقسيم رزق ، همواره خواهد بود. اين سنّت خداست که هر کس آخرت را رها کرده و فقط دنيا را بخواهد به آن مي رسد. و هر کس براي آخرتش تلاش کند و مجري احکام خدا باشد او هم به اندازه کفاف به دنيا مي رسد هم به آخرت. « آن کس که(تنها) زندگى زودگذر(دنيا) را مى‏طلبد، آن مقدار از آن را که بخواهيم و به هر کس اراده کنيم- مى‏دهيم؛ سپس دوزخ را براى او قرار خواهيم داد، که در آتش سوزانش مى‏سوزد در حالى که نکوهيده و رانده(درگاه خدا) است. ـــ و آن کس که سراى آخرت را بطلبد، و براى آن سعى و کوشش کند - در حالى که ايمان داشته باشد- سعى و تلاش او، (از سوى خدا) پاداش داده خواهد شد. »( الإسراء : 18و 19 )

بنابراين، يکي ديگر از از عوامل ازدياد رزق دينداري يا عدم دينداري است. اگر اجتماع متدينين حقيقتاً از دين تبعيت کنند نعمات الهي به آن جامعه سرازير مي شود و همه به اندازه کفاف از نعمات دنيايي بهره مي برند. امّا اگر جامعه اي ادّعاي دينداري کند ولي ديندار واقعي نباشد ، برکت از آن جامعه برداشته مي شود ؛ و در چنين فضايي فقط کساني به ثروت مي رسند که فقط طالب دنيا هستند و اگر از دين هم حرفي مي زنند فقط براي اين است که به دنيا برسند. و اين از يک طرف مجازات خود آن شخص است که گرفتار سنّت استدارج شده است. و از طرف ديگر مجازات جامعه مدّعي دينداري است. چون در ادّعاي خود صدق تامّ ندارند.

حکمت تفاوت در ميزان ارزاق
وسعت رزق

1. تفاوت در رزق باعث مي شود که عدّه اي کارفرما و عدّه اي کارگزار و کارگر شوند ؛ و به اين وسيله چرخ زندگي اجتماعي مي چرخد. در واقع خداوند به هر کسي استعدادهاي خاصّي را روزي کرده است. يکي از روزي سلامتي و قدرت بدني برخوردار است و ديگري از روزي هوش و ابتکار و سومي از مال و منال دنيوه بهره بيشتر برده است ، و چهارمي از حس هنري خوبي دارد و… و همه اينها از سنخ روزي است. لذا همه از روزي برخوردارند لکن سنخ روزيها متفاوت است ؛ و همين امر باعث مي شود که همه مردم به همديگر محتاج باشند. و اين احتياجهاي متقابل باعث پديد آمدن اجتماع و بقاء آن مي شود. خداوند متعال مي فرمايد: «أَ هُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ نَحْنُ قَسَمْنا بَيْنَهُمْ مَعيشَتَهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِيًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ. ــــ آيا آنان رحمت پروردگارت را تقسيم مى‏کنند؟! ما معيشت آنها را در حيات دنيا در ميانشان تقسيم کرديم و بعضى را بر بعضى برترى داديم تا برخي ، بعضي ديگر را در خدمت گيرند ؛ و رحمت پروردگارت از تمام آنچه جمع‏آورى مى‏کنند بهتر است.»(الزخرف : 32)

2. گاه تفاوت در رزق براي امتحان برخي بندگان است. تا از اين راه استعدادهاي فطري افراد شکوفا شود. خداوند متعال مي فرمايد:« امّا انسان هنگامى که پروردگارش او را براى آزمايش، اکرام مى‏کند و نعمت مى‏بخشد(مغرور مى‏شود و) مى‏گويد: «پروردگارم مرا گرامى داشته است. و امّا هنگامى که براى امتحان ، روزيش را بر او تنگ مى‏گيرد ، مى‏گويد: پروردگارم مرا خوار کرده است. »( الفجر : 15و 16)
تفاوت در رزق باعث مي شود که عدّه اي کارفرما و عدّه اي کارگزار و کارگر شوند ؛ و به اين وسيله چرخ زندگي اجتماعي مي چرخد. در واقع خداوند به هر کسي استعدادهاي خاصّي را روزي کرده است. يکي از روزي سلامتي و قدرت بدني برخوردار است و ديگري از روزي هوش و ابتکار و سومي از مال و منال دنيوه بهره بيشتر برده است ، و چهارمي از حس هنري خوبي دارد و… و همه اينها از سنخ روزي است
رزق

3. گاه تفاوت رزق براي اين است که خداوند متعال حضور خويش را در تدبير عالم به بندگانش نشان دهد. و بفهماند که کثرت مال دنيا ، ارزش نبوده و علامت عنايت خاصّ خدا به کسي نيست. خداوند متعال مي فرمايد:« [روزى قارون] با تمام زينت خود در برابر قومش ظاهر شد، آنها که خواهان زندگى دنيا بودند گفتند: اى کاش همانند آنچه به قارون داده شده است ما نيز داشتيم . به راستى که او بهره عظيمى دارد. ـــ اما کسانى که علم و دانش به آنها داده شده بود گفتند: واى بر شما ثواب الهى براى کسانى که ايمان آورده‏اند و عمل صالح انجام مى‏دهند بهتر است، اما جز صابران آن را دريافت نمى‏کنند. ـــ سپس ما، او (قارون ) و خانه‏اش را در زمين فرو برديم، و گروهى نداشت که او را در برابر عذاب الهى يارى کنند، و خود نيز نمى‏توانست خويشتن را يارى دهد. ــــ و آنها که ديروز آرزو مى‏کردند بجاى او باشند(هنگامى که اين صحنه را ديدند) گفتند: واى بر ما! گويى خدا روزى را بر هر کس از بندگانش بخواهد گسترش مى‏دهد يا تنگ مى‏گيرد! اگر خدا بر ما منّت ننهاده بود، ما را نيز به قعر زمين فرو مى برد. اى واى گويى کافران هرگز رستگار نمى‏شوند. »(قصص/79 ــ 82 )

4. روزي افزون گاه از باب مجازات الهي است. يعني خداوند متعال کساني را که خدا را فراموش کرده و دنيا چسبيده اند با امور دنيايي مشغول مي کند تا بدون اينکه خود بدانند ناگهان خود را در آتش جهنّم ببينند. خداوند متعال مي فرمايد:« خدا روزى را براى هر کس بخواهد(و شايسته بداند) وسيع، براى هر کس بخواهد(و مصلحت بداند،) تنگ قرار مى‏دهد؛ ولى آنها[ کافران‏] به زندگى دنيا، شاد(و خوشحال) شدند؛ در حالى که زندگى دنيا در برابر آخرت، متاع ناچيزى است! »(الرعد/26)

5. گاه تنگ نمودن روزي براي اين است که بنده خدا طغيان نکند. يعني همانطور که خدا روزي برخي افراد فاسق را از باب مجازات افزايش مي دهد ، روزي برخي افراد مومن را هم کاهش مي دهد تا همواره خود را محتاج خدا ببيند و راه طغيان پيش نگيرد. همچنين اگر همه در يک سطح بودند به استخدام همديگر در نمي آمد ، لذا افراد براي اين که داشته هاي ديگران استفاده نمايند متوسل به زور مي شدند ، همان گونه که کشورهاي ثروتمند سعي مي کنند با افزايش قدرت نظامي خود ديگر کشورهاي ثروتمند را مطيع خود کنند يا خود را از تجاوز آنها در امان نگه دارند. بين کمپانيهاي ثروت و سرمايه داران نيز چنين رقابتها سخت و گاهاً خونبار وجود دارد. خداوندت متعال مي فرمايد:« چنين نيست(که شما مى‏پنداريد) به يقين انسان طغيان مى‏کند. ــ از اينکه خود را بى‏نياز ببيند. »(علق/6و7 ) و مي فرمايد:« بخوريد از روزيهاى پاکيزه‏اى که به شما داده‏ايم؛ و در آن طغيان نکنيد، که غضب من بر شما وارد شود و هر کس غضبم بر او وارد شود، سقوط مى‏کند. »( طه : 81) و ايضاً «وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَ لکِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ ــــ اگر خداوند روزى را براى بندگانش وسعت بخشد، در زمين طغيان و ستم مى‏کنند؛ از اين رو بمقدارى که مى‏خواهد(و مصلحت مى‏داند) نازل مى‏کند، که نسبت به بندگانش آگاه و بيناست»( شورى: 27 )