سید مرتضی علم الهدی
ابوالقاسم علی بن الحسین معروف به سید مرتضی و علم الهدی، در رجب سال 355 هجری قمری در شهر بغداد دیده به جهان گشود پدرش حسین موسوی بود كه منصب رسیدگی به كار و زندگی سادات دودمان ابوطالب و مسؤولیت نظارت بر دیوان مظالم و سرپرستی زائران خانه خدا را كه از منصب‌های مهم آن روز بود به عهده داشت. پدربزرگش نیز ابراهیم مجاب از نوادگان حضرت امام كاظم(علیه‌السلام) بود. برادر بزرگوارش نیز سید رضی(ره) می‏باشد.

 مقام علمی
جناب سید مرتضی به حق شاگرد اصلی شیخ مفید می‏باشد كه بنا بر آنچه نقل شده، شیخ مفید بعد از خوابی كه دید و دو فرزند حضرت فاطمه(علیهاالسلام) را به فرزندی قبول كرده بود، سیدمرتضی و سیدرضی را به شاگردی قبول كرد و تا آخر عمر به بارور كردن علم و عمل این دو برادر كوشید.
استادان دیگر این بزرگوار عبارتند از: ابومحمد هارون فرزند موسی تلعكبری،  شیخ محمد صدوق، حسین بن علی بابویه برادر شیخ صدوق، احمد بن علی بن سعیدكوفی، ابوالحسن علی بن محمد كاتب و بسیاری علمای اعلام دیگر.
خداوند متعال به سید مرتضی استعدادی وافر داده بود و او نیز از این نعمت بزرگ الهی به خوبی بهره برداری كرد و در نتیجه تلاش و كوشش در مدتی نه چندان طولانی كتب زیادی تالیف كرد. مرحوم علامه امینی در الغدیر نام 86 اثر او را بیان كرده یكی از كتاب‌های وی دیوان معروف او با بیست هزار بیت است.
مرحوم علامه امینی در الغدیر نام 86 اثر او را بیان كرده یكی از كتاب‌های وی دیوان معروف او با بیست هزار بیت است.
او علاوه بر مقام علمی و اجتهاد دارای ذوق شعر و ادب بود و در زمان ایشان، غیر از برادرش سید رضی شاعری همانندش نبود. كتاب دیگر او امالی است كه در موضوع فقه و تفسیر و حدیث و شعر و فنون ادب است. كتاب دیگر ایشان شافی  است كه هر چه علمای كنونی درباره امامت نوشتند، كمتر از آن است كه در شافی سیدمرتضی تحقیق كرده است. دیگر كتاب‌های ایشان عبارتند از مسائل ناصریه، مسائل طرابلسیه، مسائل موصلیه.
 سید در كلام دیگران
علامه حلی این عالم گرانمایه درباره سیدمرتضی می‏گوید: “علم الهدی در علوم بسیاری یگانه بود‏. دانشمندان ما به وفور فضل و دانش او اتفاق نظر دارند‏. در دانش‏هایی مانند علم كلام و فقه و ادب، از قبیل شعر و لغت و جز این‏ها بر همگان مقدم بود‏… شیعه از زمان وی تا عصر ما كه در سال 693 قمری است، از كتاب‏های او استفاده كرده‏اند‏. او ركن طائفه شیعه و معلم آن‏هاست.”
علامه بحرالعلوم نیز می‏فرماید: “علی بن حسین ابوالقاسم مرتضی علم الهدی، ذوالمجدین و صاحب الفخرین و الریاستین، مروج دین جدش، سرور ثقلین در قرن چهارم، به روش پیشوایان برگزیده، او سرور علمای اسلام و پس از ائمه اطهار از همه كس برتر است. او دانش‏هایی گرد آورد كه نصیب هیچ كس نشد و از فضایلی برخوردار گردید كه او را از همه كس ممتاز گردانید‏. دانشمندان مخالف و موافق درباره فزونی فضلش اتفاق نظر دارند و به تقدمش بر تمامی دانشمندان پیشین و پسین معترف می‏باشند‏.”
ابو العلاء معری در ضمن شعر عربی، در پاسخ افرادی كه از سید مرتضی پرسیدند، گفته است: “ای كسی كه آمده‏ای تا درباره سید مرتضی از من بپرسی، بدان كه او از هر نقص و عیبی پیراسته است. اگر او را ببینی، خواهی فهمید كه وجود همه مردم در مردی جمع، و روزگار در یك ساعت متمركز گشته و جهان در یك خانه قرار گرفته است.”
او علاوه بر مقام علمی و اجتهاد دارای ذوق شعر و ادب بود و در زمان ایشان، غیر از برادرش سید رضی شاعری همانندش نبود.
فعالیت‌های اجتماعی
بعد از سیدرضی برادر بزرگوارش امارت حج و نظارت بر دیوان مظالم به عهده سید مرتضی افتاد. از زمان خلفای بنی امیه تا زمان معتضد عباسی، فرزندان علی بن ابیطالب همیشه تحت تعقیب و مراقبت خلفا و ماموران بودند و معمولا در جنگ و گریزها به شهادت می‏رسیدند. هنگامی كه حكومت و خلافت در سال 279 ق . به معتضد عباسی واگذار شد موضوع احترام به علویان و تعیین سرپرست مطرح شد و در هر شهری یكی از بزرگان سادات یا علمای علوی نقابت یعنی سرپرستی سادات آن شهر یا منطقه را به عهده گرفت .
سید مرتضی علاوه بر نظارت بر نسب و دفاع از حقوق و حفظ شرافت آنان موظف بود در میان آنان قضاوت كند، سرپرستی اموال و دارایی یتیمان را بر عهده گیرد، احكام الهی را در صورت ارتكاب گناه درباره آنان جاری كند، دختران و زنان بی سرپرست را شوهر دهد و از بی سرپرستان مراقبت كند.
امارت حج هم مسئولیت بزرگی بود كه ریاست و رهبری زائران خانه خدا را به عهده داشت و معمولا شخص خلیفه آن را به عهده داشت . ولی گاهی خلیفه این مسئولیت بسیار مهم را به شخصی كه شایستگی داشت واگذار می‌كرد.
نظارت بر دیوان كه در آن به اعمال ظالمانه حكام و امرا و رجال بزرگ دولت زیر نظر شخص خلیفه رسیدگی می‌شد، نیز یكی از مسئولیت‌های خطیر اجتماعی بود.
 سید مرتضی عاشق نماز
سید مرتضی در وصیت‏نامه زیبایی راجع به نمازش می‏گوید: “تمام نمازهای واجب مرا كه در طول عمرم خوانده‏ام به نیابت از من دوباره بخوانید.” دوستانش پرسیدند چرا؟! شما كه فردی وارسته بودید و اهمیت فوق‌العاده‏ای به نماز می‌دادید، علاقه‏مند و عاشق نماز بودید و همیشه قبل از فرارسیدن وقت نماز وضو گرفته‏، آماده می‏شدید تا وقت نماز فرا رسد، حال چه شد كه اینگونه وصیت می‌كنید؟!
 وصیت می‌كنم كه تمام نمازهای مرا دوباره بخوانید زیرا تصور من این است كه شاید نمازهای من صد در صد خالص برای خدا انجام نگرفته باشد بلكه درصدی از آنها به خاطر لذت روحی و معنوی خودم به انجام رسیده باشد! پس همه را قضا كنید چون اگر یك درصد از نماز هم برای غیر خدا انجام گرفته باشد شایسته درگاه الهی نیست و می‌ترسم به همین سبب اعمال و راز و نیازهای من مورد پذیرش خدای منان قرار نگیرد!”
سید در پاسخ فرمود: “آری من علاقه‌مند به نماز بلكه عاشق نماز و راز و نیاز با خالق خود بودم و از راز و نیاز هم لذت فراوان می‏بردم، از این رو همیشه قبل از فرا رسیدن وقت نماز لحظه شماری می‏كردم تا وقت نماز برسد و این تكلیف الهی را انجام دهم و به دلیل همین علاقه شدید و لذت از نماز، وصیت می‌كنم كه تمام نمازهای مرا دوباره بخوانید زیرا تصور من این است كه شاید نمازهای من صد در صد خالص برای خدا انجام نگرفته باشد بلكه درصدی از آنها به خاطر لذت روحی و معنوی خودم به انجام رسیده باشد! پس همه را قضا كنید چون اگر یك درصد از نماز هم برای غیر خدا انجام گرفته باشد شایسته درگاه الهی نیست و می‌ترسم به همین سبب اعمال و راز و نیازهای من مورد پذیرش خدای منان قرار نگیرد!”
وفات
سید مرتضی سرانجام پس از عمری پربار و انجام كارهایی بزرگ و ارزنده در حدود هشتاد سالگی در 25 ربیع الاول 436 هجری قمری در شهر بغداد به جوار حق شتافت و به دست ابوالحسین نجاشی و دیگر شاگردانش ‍ غسل داده شد و سپس فرزندش سید محمد بر او نماز خواند و در خانه‏اش ‍ واقع در محله كرخ به خاك سپرده شد. پس از مدتی پیكر مطهر او به كربلا منتقل شد و در جوار جد بزرگوارش حضرت سید الشهدا در كنار قبر برادرش سید رضی در مقبره ابراهیم حجاب دفن گردید.
 
در باب تدریس مرحوم سیدمرتضی باید گفت ایشان علوم زیادی را تدریس می‏كرد. یكی از ویژگی‏های درس او این بود كه بزرگان بسیاری در آن شركت می‌كردند، حتی گاهی استاد عالی قدرش شیخ مفید نیز در درس او حضور می‏یافت.
اما شاگردان حضرت استاد بسیارند از جمله: شیخ طوسی، ابویعلی سلار دیلمی، ابوالصلاح حلبی، قاضی ابن براج طرابلسی، شریف ابویعلی محمد بن حسن بن حمزه جعفری، ابو الصمصام مروزی، سید نجیب الدین كراجكی، شیخ ابوالحسن سلیمان صهرشی، جعفر بن محمد دوریستی، ثابت بن عبدالله نباتی، شیخ احمد خزاعی، شیخ مفید ثانی، شیخ ابوالمعالی احمد بن قدامه، شیخ ابوعبدالله محمد فرزند علی صلواتی و ابوزید فرزند كیابكی حسینی و بسیاری از علمای دیگر.
منبع :تبیان.